وابستگی دارویی

وابستگی دارویی به داروهای خواب آور، یکی از مشکلات نسبتا شایع بسیاری از مراجعین می‌باشد.

آیا وابستگی همان اعتیاد است؟

آیا اگر پزشک داروی خواب آور تجویز نمود ولی تاثیر آن بر خواب رضایت بخش نبود، می‌توانیم به دلخواه خود، میزان دارو را افزایش بدهیم؟

عوارض بیش مصرف یا سواستفاده داوریی چیست؟

 برای فهم بهتر موضوع، بایستی سه مقوله تحمل (tolerance) ؛ وابستگی (dependence) و اعتیاد (addiction) آشنا شویم. این واژه ها گاهی به اشتباه توسط مردم، وحتی گاه متخصصین، به جای هم استفاده می‌شوند.

 تحمل: یک تاثیر فیزیکی استفاده مکرر از دارو می‌باشد. زمانی که پاسخ فرد به اثرات درمانی دارو کاهش پیدا کند و وی مجبور به استفاده مکرر از دارو شود، می‌گوییم نسبت به دارو تحمل ایجاد شده است. لزوما نشانه اعتیاد نیست؛ مثلا بیمار با درد مزمن ممکن است به برخی مسکن‌ها تحمل پیدا کند که به معنای اعتیاد به مسکن نیست.

 وابستگی: یک وضعیت فیزیکی که در آن بدن نسبت به وجود دارو سازگار شده و در صورت قطع ناگهانی دارو، فرد علائم خاصی را تجربه میکند که علائم ترک withdrawal نامیده میشود.
اگرچه وابستگی، بخشی از اعتیاد شمرده می‌شود، اما به یک معنا نیستند. داروهای غیر اعتیادآور نیز می‌توانند سبب وابستگی دارویی در فرد شوند. یک مثال واضح در این مورد پردنیزون است که در آسم، واکنش های آلرژیک، بیماری کرون و.... استفاده می‌شود و داروی اعتیادآوری نیست، اما اگر فردی برای چندین هفته آن را مصرف کند و سپس به طور ناگهانی آن را قطع کند ممکن است دچار علائم ترک پردنیزون (خستگی، ضعف، درد بدن و درد مفاصل) شود‌. علت این مسئله این است که در طی مدت زمان مصرف دارو، بدن به دوزهای تکراری پردنیزون عادت کرده و تولید کورتیزول خود را کاهش داده‌است. به همین دلیل با قطع پردنیزون و کمبود کورتیزول درونی، علائم کمبود استروئید بروز می‌کند.

اعتیاد: یک اختلال مزمن ناشی از مصرف یک ماده، دارو و یا رفتاری خاص میباشد که فرد از نظر فیزیکی و سایکولوژیک (روانی) قادر به کنترل آن نیست. این افراد، علیرغم آسیبهای فیزیکی و روانی که دارو یا ماده یا آن رفتار (قمار، سکس، خوردن) ایجاد میکند، قادر به توقف مصرف یا توقف رفتار مزبور نمی‌باشند.

عوامل و فاکتورهای زمینه ساز در وابستگی دارویی عبارتند از:
عوامل ژنتیکی
فشار همسن و سالان
دیسترس های هیجانی
مسائل محیطی مثل دسترسی راحت به دارو یا ماده ای خاص

در مطالعات مشخص شده که نیمی از افراد وابسته به دارو، از اختلالاتی مثل افسردگی؛ ADHD؛ اختلال دوقطبی و اختلال استرس پس از سانحه رنج می‌برند.
افراد دارای اختلال زمینه ای روانپزشکی در معرض ریسک بالاتری از سوء مصرف و وابستگی دارویی هستند.

از نظر بیولوژیک، پدیده وابستگی دارویی؛ نتیجه تغییرات سیناپسی در مغز می باشد. ارتباطات نورونی و راههای سیناپسی جدیدی، طی این فرآیند شکل می‌گیرد که تمایل به مصرف دارو را افزایش می‎دهد. این تغییرات حتی ممکن است تا مدتها پس از آخرین مصرف، باقی بماند. بنابراین ممکن است، حتی اگر شخص در قطع مصرف دارو موفق شود، تغییراتی که طی مدت مصرف فعال دارو، در مغز ایجاد شده؛ سبب اختلال در تلاش برای مقابله با وسوسه مصرف دارو گردد.

یکی از دلایلی که افراد قادر به ترک نمی‌باشند، این است که آنها _ حداقل در شروع مصرف_ این اعتقاد را دارند که می توانند به سادگی ،هر زمان که اراده کنند، مصرف دارو یا مواد را کنار بگذراند. بسیاری از این افراد سابقه چنین تلاشی را هم دارند (که بدون کمک، سعی در توقف مصرف کرده اند). تعداد بسیار کمی ممکن است موفق شوند.

 درمان : آگاهی از جزء بیولوژیک قویِ وابستگی و اعتیاد به فهم بهتر این موضوع که "چرا ترک کردن دارو (یا ماده) سخت و رنج اور است"؛ کمک میکند. پیچیدگی موضوع آنجا آشکار می‌گردد که بدانیم اشکال متعدد از استرسورهای زندگی (مثل کار، ارتباطات اجتماعی، مسائل اقتصادی) و محرک های موقعیتی (مثل مکانها و افرادی که یادآور مصرف دارو یا ماده هستند) می‌توانند سبب تحریک مسیرهای مغزی ایجاد شده در زمان مصرف دارو، شده و همین مساله موجب وسوسه و میل شدید به مصرف مجدد دارو گردد.
علیرغم این موانع، وابستگی دارویی قابل درمان است. مطالعات نشان داده است افرادی که به طور فعال در برنامه درمانی شرکت میکنند، به نتایج درمانی خوبی دست پیدا میکنند.

 با قطع دارو، فرد دچار علائم ترک withdrawal میشود. این علائم در مورد هر دارو یا ماده، متفاوت است و بسته به میزان مصرف و مدت زمان مصرف ممکن است خفیف، متوسط، شدید و حتی تهدید کننده حیات باشد.
در مواردیکه احتمال بروز علائم ترک شدید وجود دارد، بهتر است فرد در یک مرکز درمانی بستری شود. این امر به منظور سم زدایی از دارو و کنترل علائم ترک ناشی از وابستگی دارویی صورت می گیرد.
در موارد خفیف میتوان به صورت سرپایی و با نظارت پزشک، با کاهش دوز دارو به نتایج درمانی رسید. 
ضمن درمان در این مرحله، لازم است به علل زمینه ساز این مشکل توجه شود و تا حد امکان در جهت رفع این فاکتورها به فرد کمک شود.

 چند نکته مهم:

در صورتیکه به دلیل مشکل بیخوابی برای شما دارویی تجویز شده که تصور میکنید تاثیر لازم را ندارد، حتما مجددا با پزشک خود مشورت نمایید.

 از مصرف داروهای خواب آور به توصیه افراد دیگر و یا خودسرانه، پرهیز کنید. بیخوابی (همانطور که در سلسله مطالب قبلی ذکر شد) اختلالی است که نیاز به بررسی توسط پزشک دارد.

عوارض بیش مصرفی یا وابستگی دارویی داروهای خواب آور بسته به نوع داروی مصرفی، با یکدیگر متفاوت است. اما نهایتا همه انها (در موارد بیش مصرفی) سبب اختلال عملکرد فردی_شغلی_اجتماعی خواهند شد.

نظرات کاربران
 
 
   
دکتر مهدی قاسمی

دکتر مهدی قاسمی

دکتر مهدی قاسمی روانپزشک و رواندرمانگر تحلیلی