همه داروها به درجاتی عارضه دارویی می‌دهند. یکی از عوارض مهم دارویی، اختلال عملکرد جنسی است. از آنجایی که این عارضه بر کیفیت زندگی فرد و کیفیت رابطه او با پارتنرش اثر می‌گذارد ،حائز اهمیت است. اختلال می تواند در هر کدام از فازهای عملکرد جنسی مثل میل جنسی، برانگیختگی، ارگاسم رخ بدهد.
مکانیسم های دخیل در یک پاسخ جنسی نرمال شامل مکانیسم نوروژنیک، سایکوژنیک، واسکولار و هورمونال میباشد که توسط مراکز هیپوتالاموس، سیستم لیمبیک و قشر مغز اداره می شوند.
داروهای موثر بر بیماریهای اعصاب، بیماریهای هورمونی و عروقی می توانند سبب کاهش میل جنسی، ناتوانی، اختلال در انزال و تاخیر در ارگاسم، خشکی واژن، اختلال قاعدگی، بزرگی پستان در هر دوجنس شوند.
شایع ترین داروهایی که سبب بروز اختلال عملکرد جنسی می شوند شامل:
داروهای ضد فشارخون که با مهار سیستم آدرنرژیک و خواص آنتی کولینرژیک سبب بروز این عوارض میشوند. بیشترین عارضه جنسی که با این داروها دیده میشود ناتوانی جنسی است.
داروهای مهم ایجاد کننده اختلال عملکرد جنسی در این گروه دارویی شامل: متیل دوپا؛ گوانیتیدین؛ کلونیدین، پروپرانولول هستند.
این عوارض با قطع دارو، برگشت پذیر است.
داروهای ضد افسردگی: شایع ترین داروهای ایجاد کننده این اختلال در این گروه دارویی پاروکستین، سرترالین و کلومی پرامین میباشند. شایع ترین اختلال جنسی ایجاد شده کاهش میل جنسی، اختلال نعوظ و اختلال در ارگاسم میباشد.
تاثیر اختصاصی دارو بستگی به مکانیسم هر دارو دارد. مثلا کلومیپرامین در ۹۰٪ بیماران باعث اختلال ارگاسم میشود. در حالیکه نورتریپتیلین بیشتر سبب اختلال نعوظ شده و کمتر روی ارگاسم اثر دارد.
داروهای آنتی سایکوتیک( ضد جنون): این داروها با افزایش پرولاکتین و نیز خاصیت آنتی کولینرژیکی سبب اختلال عملکرد جنسی میشوند. داروهایی مثل رسپیریدون، الانزاپین، کوییتیاپین به درجاتی می توانند سبب این عارضه شوند، اما بیشترین عارضه در این گروه دارویی با تیوریدازین دیده می شود. شایع ترین اختلال نیز، اختلال در انزال می باشد.
سایر داروها:
-آنتی آندروژن ها(سیپروترون استات)
-استروئیدها(مثل پردنیزون که با کاهش سطح تستوسترون سبب عارضه جنسی می شود)
-برخی داروهای ضد تشنج
-سایمتدین، رانیتیدین، هیدروکسی زین، دیمن هیدرنات،پرومتازین.
نکته مهم : هر بیماری که از این داروها استفاده میکند، لزوما دچار اختلال عملکرد جنسی نمی شود. مثل هر عارضه دارویی دیگر، درصد بروز در افراد مختلف، فرق میکند.
❇️نکته مهم در مورد بیماران مبتلا به افسردگی و اسکیزوفرنی این است که اختلال عملکرد جنسی به علت وجود بیماری ، ممکن است وجود داشته باشد. حدود ۴۵٪ از بیماران مبتلا به افسردگی ماژور اختلال عملکرد جنسی دارند. همچنین در بیماران اسکیزوفرنیک در حدود ۶۰٪ موارد این مشکل وجود دارد. بنابراین تشخیص اینکه اختلال عملکرد جنسی مربوط به علائم بیماری است یا تاثیر عارضه دارویی میباشد، بسیار مهم است.
عوارض جنسی (اختلال عملکرد ناشی از دارو) می‌تواند سبب بدتر‌شدن کیفیت زندگی، کاهش اعتماد به نفس فرد و مشکل ارتباطی در رابطه با همسر شود.
از طرفی این عارضه یکی از دلایل مهم قطع دارو و پذیرش کمتر درمانی در بیماران میباشد. لذا بسیار مهم است که بیمار و پزشک در این مورد با یکدیگر وارد گفتگو شوند. اینکه بیمار اختلال جنسی را گزارش کند یا خیر، بستگی به این موضوع دارد که او به چه میزان برای گفتن این مشکل احساس راحتی میکند و پزشک به چه میزان تمایل به پرسشگری در این مورد دارد.
بیمارانی که درمان طولانی مدت دریافت میکنند، ممکن است از این مشکل خود آگاه نباشند؛ در‌حالیکه برخی دیگراز بیماران ممکن است تمام مشکلات جنسی و ارتباطی خود را به دارو ربط بدهند.
گاه پزشک این نکته را در نظر می‌گیرد که اگر از بیمار بخواهد به عوارض جنسی داروی خود توجه داشته باشد و در صورت وقوع آن را گزارش کند. ممکن است این عوارض را در وی القا کرده و سبب عدم پذیرش درمان شود اما در مجموع ضروری است که پزشک مستقیما در مورد عوارض جنسی سوال کند.
صحبت کردن از عوارض جنسی دارو، به ارتباط درمانی بین بیمار و پزشک کمک میکند.
اقدامات و راهکارها:
قبل از تجویز هرگونه داروی ضد افسردگی و آنتی سایکوتیک، بایستی از وجود یا عدم وجود اختلال عملکرد جنسی در بیمار اطلاع حاصل شود تا در طی مصرف دارو، هرگونه تغییر در این علائم، مورد توجه و بررسی قرار بگیرد.
رد کردن سایر علل و بررسی سایر بیماریهای همراه: بیماریهایی چون دیابت، بیماری قلبی، آتروسکلروز، بیماری عروق محیطی، مصرف الکل، مصرف داروهای همزمان باید چک شود. هر کدام از موارد ذکر شده میتوانند مستقلا سبب اختلال عملکرد جنسی شوند.
اقدامات درمانی شامل : کاهش دوز دارو، تعویض دارو، اضافه کردن داروی دیگرجهت بهبود اختلال عملکرد جنسی میباشد.
کاهش دوز دارو: برخی معتقدند هرگاه بیمار به یک دوز مشخصی از یک دارو پاسخ درمانی بدهد، احتمالا به دوز بیشتری نیاز نخواهد داشت. یعنی به همان دوز درمانی کمتر، بهترین پاسخ درمانی را میدهد.
البته باید به این نکته توجه داشت که کاهش دوز دارو در عین حالیکه عوارض را کاهش میدهد، ممکن است برای درمان بیماری اصلی کافی نباشد.
تعطیلی دارویی: در این روش یک دوره محدودیت درمانی قرار داده میشود مثلا به این شکل که فرد بیمار دو روز آخر هفته از مصرف دارو خودداری کند. البته انجام این تکنیک وابسته به نیمه‌عمر دارو میباشد. به همین علت در مورد داروهایی مثل سرترالین و پاروکستین که نیمه عمر کوتاهتری دارند، نسبت به فلوکستین تاثیر بهتری دارد. از طرف دیگر در صورت استفاده از این تکنیک بایستی پزشک و بیمار کاملا مراقب علائم بیماری اصلی(افسردگی) باشند. همچنین گاهی ممکن است قطع دارو به مدت دو روز سبب بروز عوارض ترک دارو شود.
تغییر دارو به دارویی با پروفایل عوارض جنسی کمتر یا اضافه کردن یک داروی دیگر که سبب بهبود اختلال عملکرد جنسی شود.
برخی داروهایی که می توان در این زمینه از آنها بهره برد:
بوپروپیون: سبب افزایش میل جنسی ظرف مدت ۲ تا ۴ هفته میشود.
سیپروهپتادین: مصرف دارو حدود نیم تا یک ساعت قبل از رابطه جنسی جهت بهبود اختلال کمک کننده است.
آمانتادین: مصرف به شکل روزانه ۱۰۰ میلیگرم میباشد.
بوسپیرون: ۱۵ تا ۶۰ میلیگرم روزانه، به داروی اصلی اضافه میشود.
گروه دارویی مهار کننده فسفو دی استراز 5: به بهبود نعوظ و ارگاسم کمک میکنند ولی روی میل جنسی بی اثر هستند. سیلدانافیل یک ساعت قبل از رابطه جنسی استفاده میشود و تا ۴ ساعت طول اثر دارد. مصرف آن در افراد بالای ۶۰ سال و سابقه بیماری قلبی و کسانی که داروهای نیتراته ( جهت ناراحتی قلبی) استفاده میکنند، توصیه نمی شود. تادالافیل حدود ۱۰ تا ۲۰ دقیقه قبل از رابطه جنسی باعث بهبود نعوظ می شود.
هنگام مصرف این داروها، اگر نعوظ بیش از ۴ ساعت طول بکشد، باید به پزشک مراجعه شود.
به علت تداخلات دارویی مهمی که ایجاد میکند، لازم است بیمار ،پزشک خود را در جریان داروهای مصرفی اش بگذارد.
در صورت بروز عارضه جنسی ناشی از دارو بهترین کار مراجعه به پزشک و صحبت کردن در مورد این مشکل است. این عارضه با تدابیر درمانی برگشت پذیر می باشد