دکتر مهدی قاسمی روانپزشک و روان درمانگر تهران

در دنیای مدرن، بازی‌های کامپیوتری به یک بخش اساسی از زندگی کودکان تبدیل شده‌اند. این بازی‌ها که در ابتدا صرفاً به عنوان وسیله‌ای برای سرگرمی شناخته می‌شدند، اکنون به ابزاری چند‌وجهی برای آموزش، تعاملات اجتماعی و حتی شکل‌دهی به شخصیت کودکان تبدیل شده‌اند. از دیدگاه روانکاوی، بازی نقش بسیار مهمی در رشد روانی افراد ایفا می‌کند. روانکاوان بزرگی مانند فروید، وینیکات، و اریکسون بازی را به عنوان ابزاری برای ابراز ناخودآگاه، شکل‌دهی به هویت و پردازش تجربیات زندگی معرفی کرده‌اند. این مقاله به بررسی اثرات مثبت و منفی بازی‌های کامپیوتری بر سلامت روان کودکان و ارتباط آن با دیدگاه‌های روانکاوانه درباره بازی می‌پردازد.

بازی‌های کامپیوتری نرم‌افزارهای تعاملی هستند که برای سرگرمی، آموزش و در برخی موارد، تربیت کاربران طراحی شده‌اند. این بازی‌ها روی پلتفرم‌های مختلف مانند کامپیوترهای شخصی، کنسول‌های بازی و گوشی‌های هوشمند اجرا می‌شوند و از گرافیک‌های پیشرفته و صداگذاری‌های حرفه‌ای استفاده می‌کنند تا تجربه‌ای جذاب و واقع‌گرایانه را برای بازیکنان فراهم کنند. از دیدگاه روانکاوی، این بازی‌ها می‌توانند فضای امنی را برای کودکان فراهم کنند تا در آن به کاوش درونیات خود بپردازند و با مسائل زندگی واقعی به شیوه‌ای نمادین مواجه شوند

 انواع مختلف بازی‌های کامپیوتری

بازی‌های کامپیوتری به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شوند که هر کدام ویژگی‌ها و تأثیرات خاص خود را دارند. بازی‌های اکشن که بر فعالیت‌های پرهیجان و مبارزه‌ای تمرکز دارند، بازی‌های ماجراجویی که داستان‌های پیچیده و محیط‌های گسترده را ارائه می‌دهند، و بازی‌های نقش‌آفرینی که بازیکنان را در قالب شخصیت‌های مختلف قرار می‌دهند، از جمله این دسته‌ها هستند. بازی‌های استراتژیک نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و تصمیم‌گیری‌های استراتژیک هستند و بازی‌های ورزشی به شبیه‌سازی مسابقات واقعی می‌پردازند. بازی‌های معمایی نیز بر حل پازل‌ها و چالش‌های ذهنی تمرکز دارند. از دیدگاه روانکاوی، این بازی‌ها می‌توانند بستری برای تجربه دنیای درونی و ابراز ناخودآگاه فراهم کنند، مشابه بازی‌های تخیلی که فروید و دیگر روانکاوان به آن اشاره کرده‌اند.

اهمیت و تأثیر بازی‌های کامپیوتری

بازی‌های کامپیوتری می‌توانند تأثیرات گسترده‌ای بر سلامت روان کودکان داشته باشند. این بازی‌ها نه تنها مهارت‌های شناختی مثل توجه، حافظه و حل مسئله را تقویت می‌کنند، بلکه می‌توانند به عنوان وسیله‌ای برای بیان و مدیریت احساسات ناخودآگاه عمل کنند. برای مثال، بازی‌های نقش‌آفرینی به کودکان کمک می‌کنند تا با تجربه نقش‌های مختلف، جنبه‌های متفاوت شخصیت خود را کشف کنند. همچنین، بازی‌های ماجراجویی و استراتژیک می‌توانند به کودکانی که در معرض اضطراب یا استرس هستند، فرصت دهند تا این احساسات را به شیوه‌ای کنترل‌شده و خلاقانه پردازش کنند.

از نظر (ملانی کلاین)، بازی‌ها می‌توانند به کودک کمک کنند تا از طریق "بازی نمادین"، اضطراب‌ها و ترس‌های خود را به شیوه‌ای امن ابراز کند. بازی‌های کامپیوتری نیز می‌توانند چنین فضایی را فراهم کنند که در آن کودک بتواند با چالش‌های درونی خود مواجه شود و احساسات خود را به طور غیرمستقیم بیان کند.

 اثرات مثبت بازی‌های کامپیوتری

بازی‌های کامپیوتری می‌توانند به بهبود مهارت‌های مختلف کودکان کمک کنند. از جمله این تاثیرات مثبت می‌توان به تقویت مهارت‌های شناختی مانند توجه و حل مسئله اشاره کرد. این بازی‌ها با ایجاد چالش‌های ذهنی و نیاز به تصمیم‌گیری سریع، کودکان را ترغیب می‌کنند تا از ظرفیت‌های شناختی خود به بهترین شکل استفاده کنند.

از دیدگاه روانکاوی، بازی‌های چندنفره و آنلاین می‌توانند تعاملات اجتماعی را تقویت کنند و به کودکان کمک کنند تا مهارت‌های ارتباطی خود را بهبود بخشند.

(دونالد وینیکات)، روانکاو بریتانیایی، معتقد است که بازی به کودک کمک می‌کند تا دنیای درونی خود را به دنیای بیرونی پیوند دهد. بازی‌های کامپیوتری، به ویژه بازی‌های آنلاین چندنفره، می‌توانند بستری برای این پیوند فراهم کنند و به کودکان اجازه دهند تا در محیط‌های امن و کنترل‌شده به تجربه روابط بین فردی بپردازند.

بازی‌های کامپیوتری همچنین می‌توانند خلاقیت کودکان را توسعه دهند. بازی‌هایی مثل "Minecraft" به کودکان اجازه می‌دهند تا دنیای خود را بسازند و تخیلات خود را به واقعیت تبدیل کنند. این نوع بازی‌ها می‌توانند به عنوان فضایی برای نمادین سازی عمل کنند، که در آن کودکان می‌توانند فانتزی‌ها و درگیری‌های درونی خود را به شیوه‌ای خلاقانه و کنترل‌شده تجربه و پردازش کنند

 (اریک اریکسون) نیز به نقش بازی در تقویت حس خلاقیت و کشف هویت اشاره دارد و معتقد است که بازی‌ها می‌توانند به کودکان کمک کنند تا با نقش‌های مختلف آشنا شوند و هویت خود را بهتر بشناسند.

 اثرات منفی بازی‌های کامپیوتری

با وجود مزایای بازی‌های کامپیوتری، این بازی‌ها می‌توانند اثرات منفی نیز داشته باشند. یکی از این اثرات منفی، (اعتیاد به بازی) است. وقتی کودکان به صورت مداوم و غیرقابل کنترل به بازی‌های کامپیوتری مشغول می‌شوند، این وضعیت می‌تواند به کاهش عملکرد تحصیلی و اجتماعی و حتی مشکلات روانی منجر شود. از دیدگاه روانکاوی، این نوع وابستگی به بازی می‌تواند نشانه‌ای از نیاز به فرار از واقعیت و رویارویی با احساسات ناپایدار باشد. 

(کارن هورنای)، روانکاو دیگر، معتقد است که وقتی افراد از مواجهه با اضطراب‌ها و تعارض‌های درونی خود ناتوان هستند، ممکن است به فعالیت‌های مداوم و بی‌پایان مانند بازی‌های کامپیوتری پناه ببرند تا از مواجهه با این احساسات اجتناب کنند.

یکی دیگر از نگرانی‌های مرتبط با بازی‌های کامپیوتری، افزایش رفتارهای خشونت‌آمیز است. بازی‌هایی که حاوی صحنه‌های خشونت‌آمیز هستند، می‌توانند تمایل کودکان به نشان دادن رفتارهای خشونت‌آمیز و پرخاشگرانه را افزایش دهند. این بازی‌ها می‌توانند به عنوان مکانیسم دفاعی برای تخلیه احساسات سرکوب‌شده عمل کنند، اما در عین حال ممکن است مرز بین فانتزی و واقعیت را برای کودکان مبهم کنند.

 (فرانتس الکساندر)، روانکاو مشهور، به این نکته اشاره می‌کند که تکرار فانتزی‌های خشونت‌آمیز می‌تواند تاثیرات نامطلوبی بر روان فرد داشته باشد، زیرا باعث تثبیت این فانتزی‌ها و کاهش توانایی تفکیک آن‌ها از واقعیت می‌شود.

همچنین، کاهش فعالیت‌های بدنی یکی دیگر از اثرات منفی بازی‌های کامپیوتری است. کودکانی که زمان زیادی را به بازی‌های کامپیوتری اختصاص می‌دهند، معمولاً کمتر به فعالیت‌های بدنی مانند ورزش و بازی‌های خارج از خانه می‌پردازند. این کاهش فعالیت بدنی می‌تواند به مشکلاتی مثل چاقی و ضعف عضلانی منجر شود و همچنین به کاهش انرژی و انگیزه برای انجام فعالیت‌های خلاقانه و فیزیکی بیانجامد. از دیدگاه روانکاوی، این کاهش فعالیت بدنی ممکن است به منزوی شدن کودکان و کاهش تعاملات اجتماعی طبیعی آن‌ها منجر شود.

عوامل موثر در تاثیر بازی‌های کامپیوتری

چندین عامل می‌توانند بر تأثیر بازی‌های کامپیوتری بر سلامت روان کودکان اثر بگذارند. 

(مدت زمان بازی) یکی از این عوامل است. اگر کودکان زمان محدودی را به بازی اختصاص دهند و فعالیت‌های دیگری مثل ورزش، مطالعه و تعاملات اجتماعی را نیز در برنامه روزانه خود داشته باشند، احتمالاً از تاثیرات مثبت بازی‌ها بهره‌مند خواهند شد. اما اگر مدت زمان بازی بیش از حد باشد، ممکن است به مشکلاتی مانند اعتیاد به بازی، کاهش فعالیت‌های فیزیکی و بروز مشکلات روانی منجر شود. از دیدگاه روانکاوی، این مسئله می‌تواند به مفهوم "فرار از واقعیت" مرتبط باشد، جایی که کودک برای اجتناب از مواجهه با اضطراب‌ها و چالش‌های واقعی، به دنیای مجازی پناه می‌برد.

(نوع بازی) نیز نقش مهمی در تاثیر بازی‌های کامپیوتری دارد. بازی‌های آموزشی و استراتژیک می‌توانند به تقویت مهارت‌های شناختی و تصمیم‌گیری کودکان کمک کنند، در حالی که بازی‌های خشونت‌آمیز ممکن است تاثیرات منفی داشته باشند. انتخاب نوع بازی متناسب با سن و نیازهای روان‌شناختی کودکان می‌تواند به توسعه سالم شخصیت آنها کمک کند.

(ژاک لاکان)، روانکاو فرانسوی، بر اهمیت انتخاب درست بازی‌ها تأکید می‌کند و معتقد است که بازی‌ها باید به کودکان کمک کنند تا به سمت تحقق "خود حقیقی" خود حرکت کنند، نه اینکه آن‌ها را در چرخه‌ای از فانتزی‌های مخرب گرفتار کنند.

نظارت والدین نیز یکی دیگر از عوامل مهم است. والدین باید از محتوای بازی‌ها و تاثیرات آنها بر رفتار و سلامت روان کودکان آگاه باشند و مدت زمان بازی را نیز مدیریت کنند. نظارت مستمر و گفت‌وگو با کودکان درباره تجربیات آنها می‌تواند به والدین کمک کند تا از تاثیرات مثبت بازی‌ها بهره‌مند شوند و از تاثیرات منفی جلوگیری کنند. در اینجا، نقش والدین به عنوان "آینه‌ای" که احساسات و تجربیات کودک را بازتاب می‌دهد، حیاتی است؛ همان‌طور که وینیکات به اهمیت "نگاه" مادرانه در رشد شخصیت کودک اشاره دارد.

 راهکارها و پیشنهادات

برای بهره‌گیری بهینه از بازی‌های کامپیوتری و کاهش تأثیرات منفی آنها، چندین راهکار قابل اجرا است. یکی از این راهکارها:

 (تنظیم مدت زمان مناسب برای بازی) است. والدین می‌توانند با ایجاد برنامه‌های روزانه منظم و تعیین زمان‌های مشخص برای بازی، به کودکان کمک کنند تا تعادلی بین فعالیت‌های مختلف خود برقرار کنند.

(انتخاب بازی‌های مناسب) نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. والدین باید بازی‌هایی را انتخاب کنند که متناسب با سن و سطح رشد روانی کودکان باشند و محتوای آموزشی و مفید داشته باشند. اجتناب از بازی‌های خشونت‌آمیز و انتخاب بازی‌هایی که به تقویت تعاملات اجتماعی و همچنین تجربه‌های روانی سالم کمک می‌کنند، می‌تواند به کاهش تأثیرات منفی کمک کند.

ترکیب بازی‌های کامپیوتری با فعالیت‌های بدنی و اجتماعی نیز یک راهکار موثر است. والدین می‌توانند برنامه‌هایی ترتیب دهند که کودکان پس از بازی‌های کامپیوتری به فعالیت‌های بدنی مثل ورزش و بازی‌های خارج از خانه بپردازند. این رویکرد می‌تواند به بهبود سلامت جسمی و روانی کودکان کمک کند و تعادل مناسبی بین استفاده از تکنولوژی و فعالیت‌های فیزیکی ایجاد کند.

 نتیجه‌گیری

بازی‌های کامپیوتری با تمام مزایا و معایب خود، نیازمند مدیریت و نظارت دقیق هستند تا از تأثیرات منفی آن‌ها جلوگیری شود و تأثیرات مثبتشان تقویت شود. والدین و مربیان با آگاهی و توجه به عواملی مثل مدت زمان بازی، نوع بازی و نظارت مستمر، می‌توانند از مزایای بازی‌های کامپیوتری بهره‌مند شوند و کودکان را در مسیر رشد و یادگیری سالم هدایت کنند. از دیدگاه روانکاوی، بازی به عنوان یک مکانیسم دفاعی و ابزاری برای ابراز ناخودآگاه نقش مهمی در رشد روانی کودک دارد. بنابراین، استفاده درست از بازی‌های کامپیوتری می‌تواند به توسعه سالم شخصیت کودک کمک کند و به او در پردازش تجربیات درونی و مدیریت احساسات کمک کند. همچنین با بهره‌گیری از نظریات روانکاوانی مختلف، می‌توان به یک رویکرد جامع و متعادل در قبال استفاده از بازی‌های کامپیوتری در تربیت و پرورش کودکان دست یافت.