اختلال استرس پس از سانحه عبارت است از مجموعه علائمی که پس از مواجهه با یک استرس شدید و حادثه آسیب زا رخ میدهد. پاسخ فرد به این مواجهه به شکل ترس و درماندگی و تکرار دایمی حادثه در ذهن بروز میکند در عین حالی که فرد تلاش میکند که از یادآوری آن خودداری کند.
برای اینکه بتوان این اختلال را مطرح کرد باید علائم مزبور، حداقل یک ماه طول کشیده باشند و بر حوزه‌های مهم زندگی فردی خانوادگی یا شغلی تاثیر چشمگیری گذاشته باشد.
🔺مهمترین عوامل در پیدایش این اختلال: شدت استرس، مدت زمانی که استرس بر فرد وارد گشته، نزدیکی فرد صدمه دیده با حادثه آسیب‌زای واقعی میباشد.
البته خصوصیات فردی شخص نیز در بروز اختلال اهمیت دارد. مثلا ممکن است حادثه ای که برای فردی، استرس زا محسوب نمی‌شود، فرد دیگری را عمیقا تحت تاثیر قرار دهد. به عبارت دیگر، وقتی یک واقعه آسیب زا رخ میدهد، همه افراد دچار PTSD نمی‌شوند.
🔺میزان شیوع این اختلال حدود هشت درصد جمعیت عمومی است. البته شیوع در جمعیت های پر خطر( مثل کسانی که به جنگ رفته‌اند، یا کسانی که از یک زلزله مهیب جان سالم به در برده‌اند) گاه تا هفتادو پنج درصد نیز می‌رسد.
🔺این اختلال در هر سنی دیده میشود. زنان و مردان از نظر نوع آسیب ایجاد کننده، با هم متفاوتند. به طوریکه آسیب مذکور در مردان معمولا وقایع جنگی و در مورد زنان ناشی از مورد حمله یا تجاوز واقع شدن است.
🔺این اختلال در افراد مجرد، افرادی که طلاق گرفته‌اند، افراد منزوی و یا دارای سطح اقتصادی اجتماعی پایین بیشتر دیده میشود. ( کفایت نظام حمایتی خانواده یا اجتماع، باعث کمتر شدن احتمال بروز اختلال میگردد).
همچنین وجود آسیب در کودکی، تغییرات پراسترس اخیر در زندگی، برخی صفات شخصیتی، سابقه مصرف افراطی الکل و جنسیت مونث از عوامل زمینه ساز این اختلال محسوب می‌شوند.
خصوصیات بالینی اصلی این اختلال عبارت است از:
🔸احساس دردناک وقوع مجدد واقعه: فرد آسیب دیده، مکررا واقعه آسیب زا را به یاد می‌آورد یا در رویا می‌بیند. در برخی موارد فرد به گونه‌ای رفتار میکند که گویی واقعه همان موقع در حال تکرار است .مثلا سربازی که ازجنگ برگشته، در یک لحظه تصور میکند مورد حمله دشمن واقع شده و شروع به فرار میکند.
در کودکان ممکن است به شکل بازیهای تکراری -که در آن مضمون سانحه آسیب زا به نمایش در می آید - باشد.
🔸الگویی از کرختی هیجانی و اجتناب:
فرد آسیب دیده از اینکه در مورد حادثه صحبت کند؛ اجتناب می‌ورزد. همچنین از رفتن به مکانهایی که یادآور آن حادثه باشند و حتی ملاقات با افرادی که خاطره آسیب زا را برایش زنده کند؛ خودداری می کند. به طور کلی احساس غریبگی در جمع و کم علاقگی چشمگیر در پرداختن به امور مهم زندگی، در وی ایجاد میشود. گاهی فرد دچار نا امیدی میشود.
🔸برانگیختگی مفرط و نسبتا دائم: این افراد از" گوش به زنگی" و واکنش شدید از جا پریدن در پاسخ به صداهای بلند رنج می‌برند. این مشکل سبب تحریک پذیری و فوران خشم و نیز دشواری تمرکز و اختلال در تداوم خواب فرد می گردد.
✅با توجه به طیف علائم اختلال استرس پس از سانحه، با بسیاری از اختلالات روانپزشکی در تشخیص افتراقی قرار میگیرد. برخی از این اختلالات که شباهت پدیدار شناختی با آن دارند عبارتند از: اختلال شخصیت مرزی و اختلالات تجزیه‌ای. لذا برای اینکه درمان مناسب و به موقع انجام بگیرد نیاز به گرفتن شرح حال و مصاحبه ساختاریافته توسط روانپزشک میباشد.
آیا این اختلال بلافاصله پس از هر حادثه و در تمام اشخاص روی میدهد؟
خیر، زمان شروع علائم پس از رویدادن یک حادثه استرس آور؛ از چند روز تا چند سال بعد متفاوت است. به این معنا که ممکن است چند ماه یا چند سال بعد از حادثه، علائم PTSD بروز کند.
معمولا این اختلال در کسانی بیشتر دیده می شود که در آنها مکانیسم های مقابله ای با صدمات جسمی و روانی به اندازه کافی رشد نیافته است. مثلا کودکان و افراد سالخورده در برابر وقایع آسیب زا، بیشتر از گروه میانسالان مشکل پیدا میکنند. (کودکان به دلیل کافی نبودن مکانیسم های مقابله ای؛ و افراد مسن به دلیل انعطاف پذیری کمتر این مکانیسم ها).
افراد دارای یک اختلال روانپزشکی قبلی یا اختلال شخصیت( مثل مرزی، پارانویید...) نیز به همین علت بیشتر در معرض ابتلا به این اختلال می‌باشند.
✅افرادی که شبکه حمایت اجتماعی خوبی دارند، ممکن است یا دچار این اختلال نشوند، یا اشکال شدید آن را پیدا نکنند و یا در صورت ابتلا، سریع تر بهبود بیابند.
🔸در صورتیکه علائم بیماری سریع ظاهر شده باشد؛ و مدت علایم کوتاه باشد( کمتر از شش ماه)؛ فرد فاقد اختلال روانپزشکی دیگری بوده و کارکرد خوبی داشته باشد و نیز از حمایت های اجتماعی قوی برخوردار باشد، پاسخ به درمان خوب خواهد بود.
✅ در درمان این اختلال از داروها( به خصوص مهار کننده های انتخابی بازجذب سروتونین مثل سرترالین) و روش های رواندرمانی استفاده میشود.
نکته مهم طول مدت درمان است که مثل سایر اختلالات روانپزشکی ادامه دار است. مدت درمان دارویی حداقل یکسال میباشد و پس از آن ،ادامه یا قطع درمان با نظر روانپزشک مربوطه صورت میگیرد.
گروه روانپزشکی دکتر مهدی قاسمی